Witajcie! Przed nami końcowy przystanek trzyczęściowej miniserii o interpunkcji. Dziś zabierzemy się za ostatnią kategorię znaków, a także omówimy pokrótce dwa dodatkowe, które mogą się wam przydać w pisaniu opowiadań.
Tym razem na tapet bierzemy znaki wyodrębniające, które, jak sama nazwa wskazuje, zajmują się wydzielaniem fragmentów w tekście.
Dwukropek
Jego główna funkcja to wprowadzanie wyodrębnionej partii wypowiedzenia – wyliczenia, wyszczególnienia, uzasadnienia, wyjaśnienia, wyniku czy cytatu. Nie jest więc znakiem oddzielającym, lecz właśnie wyodrębniającym fragment, który wynika z wcześniejszego tekstu. Pełni też funkcję prozodyczną, ponieważ podczas głośnej lektury w jego miejscu konieczne jest zawieszenie głosu.
Znak typograficzny: :
Unicode: U+003A
Kiedy używamy dwukropka:
Do przytoczenia czyichś lub własnych słów:
- przytaczane słowa rozpoczynamy zawsze dużą literą, kiedy cytat składa się z dwóch lub więcej zdań, np. I wtedy powiedział mi: Dzisiaj jest dobry dzień na zrobienie prania. Bierz kubeł wody i idź nad rzekę;
- cytaty krótsze można rozpoczynać małą literą, np. Wuj powiedział mi kiedyś: — chwytaj dzień — ale go nie posłuchałem;
- tekst cytowany po dwukropku należy wyodrębnić za pomocą jednego z trzech sposobów: kursywą, myślnikami lub cudzysłowem, np.:
- Wchodzę do sklepu i mówię: świat to paskudne miejsce, na co sąsiadka obrzuca mnie lodowatym spojrzeniem;
- Wchodzę do sklepu i mówię: „świat to paskudne miejsce”, na co sąsiadka obrzuca mnie lodowatym spojrzeniem;
- Wchodzę do sklepu i mówię: – świat to paskudne miejsce – na co sąsiadka obrzuca mnie lodowatym spojrzeniem.
Do wymienienia wyrazów, zwrotów, tytułów oraz terminów objaśnianych następnie w tekście:
- jest to rzadko stosowane i wygląda tak – Dziś porozmawiamy sobie o wyrazie: interpunkcja;
- częściej stosuje się ujmowanie tych wyrazów w cudzysłów lub zmianę formatu na kursywę i wtedy dwukropek jest zbędny, np. „Dziś porozmawiamy sobie o wyrazie interpunkcja”.
Do wyliczania szczegółów:
- poprzedza on wyliczanie szczegółów, jeżeli przed wyliczeniem zostały one zaznaczone w formie ogólnej, np. Znaki interpunkcyjne to: kropka, przecinek, średnik, dwukropek, myślnik, wielokropek, znak zapytania, znak wykrzyknienia, nawias i cudzysłów;
- jeżeli wyliczenie nie jest poprzedzone określeniem ogólnym, możemy go pominąć. np. Dzisiaj porozmawiamy sobie o kropce, przecinku oraz średniku;
- nie stosujemy dwukropka, kiedy wymieniamy tylko dwa wyrazy albo wyrażenia połączone spójnikiem i, np. Kasia lubi ciastka i żelki.
Jeśli występuje podmiot szeregowy:
- a orzeczenie ma formę liczby mnogiej i następuje wyliczenie kompletne, np. Do znaków interpunkcyjnych należą: kropka, wykrzyknik, pytajnik;
- dwukropek nie jest potrzebny, jeżeli orzeczenie występuje w liczbie pojedynczej, np. Do znaków interpunkcyjnych należy kropka, wykrzyknik, pytajnik (jest to wtedy wyliczenie przykładowe).
Gdy pojawiają się zapowiedzi w postaci:
- wyrazów lub wyrażeń takich jak: jednym słowem, słowem, innymi słowy, inaczej, inaczej mówiąc, odwrotnie itp. Możemy poprzedzić je przecinkiem i zamknąć dwukropkiem albo przecinkiem (po wyrażeniach a mianowicie, jak, jak np. możemy postawić tylko dwukropek). Po takich wyrażeniach można też nie stawiać żadnego znaku, np.:
- Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem: straciliśmy czas;
- Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem, straciliśmy czas;
- Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem straciliśmy czas.
W zdaniach przynoszących wyjaśnienie lub uzasadnienie zdania poprzedzającego:
- dwukropek może też poprzedzać zdania, które przynoszą wyjaśnienie lub uzasadnienie zdania poprzedzającego, np. Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka: wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka. (I. Krasicki)
Do wprowadzania przydawek rzeczowych:
- Dwukropek może również wprowadzać przydawki rzeczowne o charakterze wyjaśniającego równoważnika zdania, np. Jego główny cel: stanowisko dyrektora, przysłaniał mu wszelkie inne życiowe ambicje.
Nawias
Za jego pomocą możemy pokazać, które partie tekstu głównego mają charakter poboczny, drugoplanowy czy też uzupełniający. Ujmujemy wtedy tekst lub symbole między nawiasem otwierającym a zamykającym.
Istnieje wiele rodzajów jego graficznego zapisu, np. nawiasy proste – / /, ostrokątne – < > czy klamrowe – { }, lecz w zwykłych sytuacjach (wyłączających teksty z kategorii nauk ścisłych i specjalistycznych zapisów), w zupełności wystarczą nam dwa: okrągłe – () i kwadratowe – [], z czego te pierwsze należy uznać za podstawowe.
Warto wspomnieć, że do wyodrębniania tego rodzaju, możemy użyć również innych znaków: – dwóch przecinków i dwóch myślników (jednego otwierającego i jednego zamykającego), np. Siedzieli przy stole i, opowiadając o sprawach minionego dnia, jedli wieczerzę oraz Chłopak – o ile dobrze pamiętam – poszedł w lewo.
W literaturze pięknej przeważnie nie poleca się używania nawiasów ze względu na ich moc, potrafiącą wybić czytelnika z lektury – warto zastąpić je delikatniejszymi przecinkami i myślnikami.
Znak typograficzny: (; ), [; ]
Unicode: U+0028, U+0029, U+005B, U+005D
Kiedy używamy nawiasu:
- wkładamy w nie te części zdania, które uzupełniają, objaśniają tekst główny lub są jego alternatywnym sformułowaniem, np. Znak zapytania (zwany również pytajnikiem) jest znakiem prozodycznym oraz emotywnym;
- umieszczamy w nich wtrącone przykłady i objaśnienia, np. Znaki interpunkcyjne wyodrębniające (dwukropek, nawias, cudzysłów, dwa myślniki i przecinki) służą do wydzielania części tekstu;
- nawias okrągły zamykający możemy umieścić po liczbach i literach będących składnikami wyliczenia, np. Dwukropek służy do wprowadzenia partii tekstu będących: 1) wyliczeniem, 2) wyszczególnieniem, 3) uzasadnieniem, 4) wyjaśnieniem, 5) wynikiem, 6) cytatem.
- Można też te liczby i litery ujmować w nawias okrągły, np. O impresjonizmie w muzyce — zob. (33).
- W nawiasie okrągłym lub kwadratowym zamieszczamy dane bibliograficzne cytatu albo źródła, na które powołujemy się w tekście, np. Wielki Posejdonios miał twierdzić (Aëtius, Plac., I 6): „Świat jest piękny. Widać to z jego kształtu, barwy i bogactwa gwiazd [...]. Również jego barwa jest piękna. A także świat jest piękny dla swej wielkości”. Wedle relacji Cycerona (De nat. deor., II 13.37) stoicy sądzili, że świat „pod każdym względem jest doskonały i osiąga swe cele we wszystkich swych proporcjach i częściach”. (W. Tatarkiewicz)
- Zamiast tego możemy podobne informacje przenosić do przypisów.
Kiedy używamy nawiasu kwadratowego:
- umieszczamy w nim wstawki odautorskie w cytatach, np. Śmierć będzie ostatnim [podkreślenie moje] wrogiem, który zostanie zniszczony.
- do oznaczenia skrótowców i objaśnień lepiej stosować nawias kwadratowy niż okrągły, ponieważ w tekście mogą pojawić się również nawiasy autora cytowanego tekstu;
- sporadycznie można użyć w takiej sytuacji nawiasów ostrokątnych < >.
- gdy trzeba użyć dwóch nawiasów do tego samego fragmentu. Nawias kwadratowy ujmuje wtedy treści szersze, okrągły natomiast węższe, np. Rozdział XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie [z wyjątkiem XVII wieku, któremu poświęcono osobny rozdział (XXI, s. 273)].
- dopuszczalne jest również używanie w takim wypadku podwójnego nawiasu okrągłego, np. Rozdział XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie (z wyjątkiem XVII wieku, któremu poświęcono osobny rozdział (XXI, s. 273)).
- możemy nim oznaczyć zapis fonetyczny, np. [bapka] jest zapisem fonetycznym wyrazu babka.
Gdy występuje obok innych znaków:
- w przypadku zejścia się z nawiasem pytajnika, wykrzyknika i wielokropka, umieszczamy je przed nim, np. Czy uda nam się wrócić? (zastanawiała się gorączkowo).
- natomiast w przypadku zejścia się z nawiasem przecinka, średnika, pauzy oraz kropki, umieszczamy je po nim, np. Uda nam się wrócić (stwierdziła w myślach).
- jeśli wstawka nawiasowa zawiera pełne zdanie zaczynające się dużą literą, kropkę należy umieścić przed nią, natomiast całe zdanie nawiasowe kończy się kropką po nawiasie zamykającym, np. — A cóż z trzecią, z Klimą? — spytała Sewerowa. (Tetmajer miał wówczas trzy córki). (T. Boy-Żeleński)
- jeśli chodzi o pytajniki, wykrzykniki i cudzysłowy, odnoszące się do tekstu umieszczonego w nawiasie, to stawiamy przed nawiasem zamykającym, np. Poszła na policję złożyć skargę na swego sąsiada (i słusznie!) przez jego nocne hałasowanie.
- należy unikać zbiegu nawiasu zamykającego i otwierającego, ale jest dopuszczalny, gdy:
- podajemy informację o autorach cytatu, a cytat kończy się nawiasem, np. Można więc mówić [...] o synonimach zróżnicowanych pod względem emocjonalnym (np. łazik, włóczęga, włóczykij, obieżyświat; żołdak, wojak; ateusz, ateista; kmiotek i chłop). (H. Kurkowska, S. Skorupka)
- bezpośrednio po nawiasie zamykającym pojawia się znak skrócenia przytoczonego tekstu, np. Z czasem z elementem starej szopki krakowskiej zespalał się charakter rewii paryskiej (tej z kabaretów artystycznych, nie z music-hallów) [...]. (T. Boy-Żeleński)
Cudzysłów
Ma charakter wyodrębniający (tak jak nawias). Składa się z dwóch znaków: cudzysłowu otwierającego i zamykającego. Używamy go głównie do wydzielania cytowanych słów oraz oznaczenia specyficznych wyrazów i wyrażeń (zwany przez to również znakiem redakcyjnym czy korektorskim).
Najczęściej używamy cudzysłowu apostrofowego – „ ”. Jest on niedostępny z poziomu klawiatury, więc trzeba wpisywać go ręcznie za pomocą kodów lub skądś wklejać; szczęśliwie wiele edytorów tekstu automatycznie zmienia je ze znaków “” na prawidłowe.
W specyficznych zastosowaniach możemy użyć cudzysłowu ostrokątnego » « lub « » – ostrza skierowane do środka wstawiamy przy specjalnych wyróżnieniach w tekście i w przypadku występowania cudzysłowu w cudzysłowie, natomiast skierowane do zewnątrz służą głównie wyodrębnianiu znaczeń (w pracach naukowych i w słownikach), a także wyodrębnianiu partii dialogowych i przytoczeń, zwłaszcza w utworach poetyckich.
Istnieje jeszcze wiele rodzajów cudzysłowów, np. definicyjne – ‘ ’ lub ‛ ’, amerykańskie pojedyncze – ', podwójne – ", ale generalnie w pisaniu opowiadań nas one nie interesują.
Wszystkie dziwne hybrydy tworzone za pomocą podwójnych przecinków – ,, czy dwóch apostrofów obok siebie – ‘’ nie mają racji bytu
Cudzysłów w wielu przypadkach można zastąpić kursywą.
Znak typograficzny: „, ”; », «
Unicode: U+201D, U+201E, U+00BB, U+00AB
Kiedy używamy cudzysłowu:
- do wyodrębnienia wyrazów użytych ironicznie, np. Ojcowie miasta zabrali się wreszcie do zrobienia porządku z tym szpecącym miasto „zabytkiem”.
- do wyodrębnienia niektórych nazw własnych – przezwisk, mniej znanych pseudonimów, kryptonimów organizacji, jednostek wojskowych, a także nazw własnych instytucji lub obiektów, które występują na końcu wielowyrazowych nazw opisowych, np. Polskie Linie Lotnicze „Lot”;
- do wyodrębnienia wyrazu obcego stylistycznie (głównie wyrazów i wyrażeń potocznych w stylu naukowym), np. Niektóre dzieci dość długo mają skłonność do kaleczenia wyrazów przez „połykanie” całych zgłosek. (Z. Klemensiewicz)
- UWAGA: Nie należy ujmować w cudzysłów wyrazów użytych przenośnie, w znaczeniu wtórnym, oraz związków frazeologicznych w wypowiedziach potocznych i artystycznych. Błędy polegające na nadużywaniu cudzysłowu są bardzo częste w rozmaitych publikacjach, a także w tekstach prasowych, np. Codziennie „wkuwam” kilkadziesiąt słówek angielskich (cudzysłów zbędny) lub Wielu dorosłych wciąż pisze „jak kura pazurem”. (Frazeologizmów nie ujmujemy w cudzysłów).
- we wszelkich przytoczeniach, np. Wyraz „biznesmenka” — moim zdaniem — przyjmie się w języku polskim.
- gdy w obręb cytatu wprowadzono jakieś komentarze: autora czy narratora — wydzielamy je myślnikami, np. „Duszą Narodu polskiego — pisze Mickiewicz — jest pielgrzymstwo polskie”.
Cudzysłów możemy pominąć, gdy:
- tekst cytowany został wyróżniony za pomocą innego rodzaju czcionek, np. Słowa przysięgam uroczyście, że knuję coś niedobrego pojawiły się w książce pt. Harry Potter i więzień Azkabanu.
- cytowany fragment występuje po dwukropku, a koniec cytatu da się jednoznacznie wskazać, np. Autorką słów: Ach, muzyka [...] To magia większa od wszystkiego, co my tu robimy! jest J.K. Rowling.
Gdy występuje obok innych znaków:
- kropkę stawiamy zawsze po cudzysłowie, np. I powiedziała mu: „odejdź stąd”.
- znak zapytania stawiamy:
- przed nim, jeżeli odnosi się do treści wyrażenia zawartego w jego obrębie, np. Zamilkł, gdy zapytała go: „Uważasz, że księżyc w pełni jest piękny?”. (Kropka powinna zamykać zdanie oznajmujące, które kończy się cytatem zakończonym znakiem zapytania i cudzysłowem zamykającym);
- po nim, jeżeli dotyczy całego zdania, np. Czy można jednocześnie „być i nie być”?;
- wielokropek stawiamy:
- przed nim, jeżeli jest częścią cytowanego tekstu, np. „Razem, młodzi przyjaciele!…” to wezwanie do solidarnego działania, które kilkakrotnie pojawia się w Mickiewiczowskiej „Odzie do młodości”.
- po nim, jeżeli cytat został urwany, np. „Ksiądz pana wini, pan księdza”… to słowa Mikołaja Reja, ale nie wszyscy o tym wiedzą.
- w tekstach naukowych skracamy tylko tak (wielokropek w nawiasie kwadratowym oznacza skrócenie tekstu cytowanego): „Ksiądz pana wini, pan księdza […]”
- UWAGA: Możemy się również spotkać z zastosowaniem wielokropka przez autora, którego tekst tylko cytujemy. Wówczas obowiązuje następująca kolejność wielokropka w odniesieniu do cudzysłowu zamykającego:
- a) „Kto był na wojnie, ten wie…” (wielokropek jest częścią cytowanego tekstu);
- b) „Kto był na wojnie, ten wie […]” (piszący zaznacza wielokropkiem, że przytacza tylko fragment cytatu).
Oprócz standardowej dziesiątki czasem spotykamy się z innymi znakami, które mogą nam się przydać w pisaniu opowiadań. Należą do nich na przykład:
Apostrof
W Polsce służy głównie do oznaczania, że litera występująca przed nim nie jest wymawiana. Stosuje się go również w charakterze cudzysłowu definicyjnego lub zagnieżdżonego.
Warto wspomnieć, że niektórych autorów fantastyki lub fikcji naukowej może kusić nadużywanie apostrofów w wymyślonych przez nich nazwach czy imionach, by podkreślić ich egzotyczność, lecz w przeważającej liczbie wypadków, szczególnie gdy twórca nie ma pojęcia, co robi, i wstawia je gdzie popadnie, efekt wychodzi marny, irytując swą niewymawialnością czytelników.
Znak typograficzny: ’ (nie mylić z ‘ – otwierającym cudzysłowem brytyjskim, ' – apostrofem amerykańskim/pojedynczym cudzysłowem ani ′ – znakiem prim stosowanym w naukach ścisłych)
Unicode: U+2019
Kiedy używamy apostrofu:
- do odmiany imion i nazwisk oraz innych wyrazów obcych – tutaj znajdziecie nasz poradnik na ten temat;
- w miejscach, w których używa się go w innych językach, wyrazach obcych oraz tekstach transkrybowanych, np. rock ’n’ roll, dell’arte, T’Challa;
- do opuszczenia cyfry lub litery, np. wiosna ’18 (wiosna 2018), goin’ (going).
Asterysk
Znak pisarski w kształcie gwiazdki, najczęściej pięcio- lub sześcioramiennej.
Znak typograficzny: *, ∗
Unicode: U+002A, U+2217
Kiedy użyjemy asterysku:
- jako znaku umownego, np. odsyłacza przy wyrazie, który chcemy opatrzyć przypisem lub asteronimu (kryptogramu złożonego z ciągu gwiazdek, oznaczającego ukryte litery bądź słowa);
- jako separatora tekstu lub elementu ozdobnego, np. na zakończenie fragmentu w rozdziale (najczęściej stosujemy wtedy wyśrodkowane trzy gwiazdki – *** – ale niekiedy autorzy decydują się na inny znak graficzny, np. pojedynczą kropkę, kreskę lub hederę. Najważniejsze, aby przez całą długość utworu utrzymywać jednolity zapis).
To już wszystko na dziś. Mamy nadzieję, że ta seria poradników ostatecznie rozwiała wasze wątpliwości względem interpunkcji. Jeśli jednak nie do końca, pytania zostawcie poniżej w komentarzach. Poza tym nie wahajcie się wracać tu od czasu do czasu, gdybyście chcieli upewnić się w jakiejś kwestii. Pamiętajcie, nauka nigdy się nie kończy.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz