Siedmiu wspaniałych nr 26 – Pisownia łączna i rozłączna cz. 2

Bez zbędnych wstępów zapraszam do lektury drugiej części poradnika dotyczącego pisowni łącznej i rozłącznej!

1. Pisownia zrostów – zrosty są to połączenia wyrazowe, których części składowe zatraciły swoją niezależność znaczeniową. Piszemy je łącznie, np. „mysikrólik”, „dwudziestolatek”. Wśród zrostów pierwszy człon może się odmieniać, np. „Białystok/Białegostoku” bądź nie, np. „maminsynek/maminsynka”. Istnieją również zrosty, w których obie odmiany są poprawne, np. „Wielkanoc/Wielkiejnocy”, ale również „Wielkanoc/Wielkanocy”.

2. Pisownia zestawień – zestawienie to ściślejsze połączenie wyrazowe składające się z dwóch lub więcej wyrazów, tworzące całość znaczeniową. Pisownia zestawień w przeciwieństwie do omawianych wcześniej zrostów jest rozdzielna, np. „boża krówka”, „mniej więcej”, „taka owaka”, „dziewięćdziesiąt dwa”.

a.  Uwaga: zestawienia składające się z dwóch rzeczowników, które nie są sobie równorzędne, zapisujemy rozdzielnie, np. „artysta malarz”, „lekarz chirurg”, „zamachowiec samobójca”, „pies przewodnik”, „ryba piła”, „samochód pułapka”, „statek cysterna”, „kasza manna”, „kobieta wampir”. Natomiast zestawienia rzeczownikowe o członach równorzędnych, które oznaczają równoważne cechy lub funkcje osoby lub przedmiotu, piszemy z dywizem, np. „fryzjerka-kosmetyczka” to osoba wykonująca równocześnie te dwa zawody, „laska-parasol” to przyrząd pełniący równorzędnie funkcje laski i parasola.

i.  W rzeczownikach złożonych z dwóch różnych członów znaczeniowo nierównorzędnych piszemy wyjątkowo dywiz wtedy, gdy kolejność tych członów została przestawiona, np. „herod-baba”, „cud-dziewczyna”. Coraz więcej takich konstrukcji pojawia się pod wpływem języka angielskiego. Ich pisownia jest niejednolita, dlatego każdy przykład należy sprawdzać w słowniku.

3. Przyimki złożone – składają się co najmniej z dwóch zaimków prostych. Na przykład słowo „ponad” składa się z „po” i „nad”.

a. Przyimki złożone z samych przyimków piszemy łącznie, są to tak zwane zrosty, np. „ponad, „popod, „poprzez”, „spod”, „spomiędzy”, „sponad”, „spoza”, „sprzed”, „znad”, „zza”. Należy uważać na przyimki złożone rozpoczynające się na „s”, a nie na „z”, mimo że taki jest przyimek prosty. Czyli „z” + „przed” nie daje „zprzed”, tylko „sprzed”, a „z” + „po” + „między” dają „spomiędzy”, a nie „zpomiędzy” i tak dalej.

b.  Uwaga na różnicę między „z ponad”, a „sponad” – oba istnieją, ale różnią się znaczeniem, dla przykładu: „Z ponad dwudziestu ludzi wybrałem pięciu” vs. „Sponad gór wiał silny wiatr”.

4. Wyrażenia przyimkowe – są to połączenia przyimków z rzeczownikami/przysłówkami/liczebnikami/zaimkami. Zasadniczo zapisujemy je rozłącznie, np. „w piwnicy”, „za nami”, „do pierwszej klasy”. Przyimek powinien być zatem oddzielony od rzeczownika, zaimka lub liczebnika, np. „beze mnie”, „bez wątpienia”, „dla niepoznaki”, „do cna”, „mimo to”, „na kształt”, „nad wyraz”, „nade wszystko”, „od razu”, „po kolei”, „po prawdzie”, „pod względem”, „pode mną”, „poza tym”, „przed południem”, „przede wszystkim”, „przeze mnie”, „przy czym”, „spod krzesła”, „spode łba”, „sprzed miesiąca”, „w bród”, „w poprzek”, „w okamgnieniu”, „za darmo”, „za pan brat”, „ze wszech miar”, „znad morza”. Pora na zwrócenie uwagi na często błędnie zapisywane wyrażenia przyimkowe, jak również omówienie pisowni dawnych wyrażeń przyimkowych, dzisiaj uważanych za zrosty.

a. „Na razie” („tymczasem”) to wyrażenie przyimkowe w funkcji przysłówka, a więc zapisujemy je oddzielnie! Pisownia łączna jest niestety bardzo rozpowszechniona.

b. „Po prostu” też jest wyrażeniem przyimkowym często zapisywanym błędnie. Zapamiętajmy, że piszemy je tak samo jak inne wyrażenia przyimkowe, które przyjęły funkcję przysłówka, np. „po”, np. „po trochu”, „po polsku” (nie złapmy się tylko na „pomału”, które jest obecnie uważane za zrost – patrz punkt d).

c.   Wyrażenia przyimkowe mające dziś charakter zrostów zapisujemy łącznie (patrz punkt 1.). Niestety lista jest długa i próżno szukać reguły, która mogłaby nam pomóc: „dlaczego”, „dlatego”, „donikąd”, „dopóki”, „dopóty”, „doprawdy”, „dotychczas”, „nadaremnie”, „nadto”, „naprędce”, „naprzeciwko”, „naprzód”, „naraz” (w znaczeniu „jednocześnie”), „nareszcie”, „natenczas”, „naumyślnie”, „nawet”, „nawzajem”, „nazbyt”, „pojutrze”, „pokrótce”, „pomału”, „poniewczasie”, „pospołu”, „pośrodku”, „przedwczoraj”, „wniwecz”, „wówczas”, „wpław”, „wpół” (np. „Zgiąć się wpół”, patrz punkt 7.), „wręcz”, „wszerz”, „wzdłuż”, „wzwyż”, „zanadto”, „zawczasu”, „zgoła”, „znienacka”. Podkreśliłam te zwroty, które według mnie często zapisywane są nieprawidłowo.

d. Uwaga na wyrażenia, które są zapisywane łącznie bądź rozłącznie w zależności od znaczenia!

i. „Naprawdę nie powinieneś tego robić!” (=rzeczywiście) vs. „Był gotów czekać na prawdę”.

ii. „Dlaczego nie poszedłeś do szkoły?” vs. „Dla czego i dla kogo się tak poświęcasz?”.
iii. „Czekasz tutaj nadaremnie” vs. „Patrzyłam bez uśmiechu na daremnie czekających w kolejce ludzi”.
iv. „Przeczytał zaledwie dwa rozdziały” vs. „Rozglądał się za ledwie dostrzegalną śrubką”.
v. Więcej przykładów znajduje się na tej stronie.

5. Wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek, traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie, np. „daleko idący” (wniosek), „dziko rosnący”, „jednakowo brzmiący”, „wolno stojący”, „biało nakrapiany”, „świeżo malowany”, „wysoko kwalifikowany”, „ostro zakończony”, „ogólnie przyjęty”, „nowo mianowany”, „ciężko strawny” (ale także: „ciężkostrawny”), „łatwo zapalny”, „czysto naukowy”, „rdzennie polski”, „średnio zamożny” (ale także: „średniozamożny”), „wiecznie młody”.

a.  Uwaga: niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie. Oznacza to, że składniki tych połączeń nie wykazują już doraźnej cechy obiektu, do którego się odnoszą, lecz – niekiedy ze zmianą znaczenia – stanowią o jego trwałej właściwości, np. „dalekowidzący”, „krótkowidzący” (o kimś z wadą wzroku), „jasnowidzący” (= jasnowidz), ale „jasno widzący skutki swego postępowania” (zauważmy, że możemy przestawić te słowa, czyli napisać „widzący jasno”), „słabowidzący” czy „słabosłyszący” (= schorzenia, czyli cechy stałe), ale: „kierowca słabo widzący drogę”, „uczeń słabo słyszący podpowiedź” (w danej chwili), „wszystkowiedzący” (= mądry), ale „wszystko wiedzący” (o czymś), „zestaw głośnomówiący”, ale „głośno mówiący nauczyciel”, „nisko/wysokosłodzony”, „równouprawniony”. Z tego samego powodu piszemy o „nowo narodzonym dziecku oraz nowonarodzonym Jezusie” („nowonarodzony” dla Chrystusa to cecha stała).

6. Pisownia przymiotników złożonych – łącznie piszemy przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo, w których główne znaczenie zawarte zostało w członie drugim, a pierwszy je dookreśla, np. „jasnoniebieski”, „ciemnoczerwony”, „rzymskokatolicki” (katolicki w obrządku rzymskim),

a.  Uwaga: „przeszłomiesięczny” (z przeszłego miesiąca), ale „przeszło miesięczny” (trwający dłużej niż miesiąc)

b. Łącznie piszemy również przymiotniki złożone z więcej niż dwóch członów rozpoczynające się od członu nieimiennego (a więc nie od członu rzeczownikowego, przymiotnikowego, liczebnikowego lub zaimkowego) albo rozpoczynające się od członu imiennego, ale niezakończonego na „o”, np. „bezwłasnowolny”, „czteroipółmiesięczny”, „ponoworoczny”.

c. Problematyczna bywa pisownia przymiotników określających kolory mieszane. Zapisujemy je łącznie, kiedy kolor zasadniczy jest opisywany przez ostatni człon, np. „żółtobrunatnozielony” (czyli zielony z odcieniem żółtym i brunatnym). Z kolei zapis z użyciem dywizów, czyli np. „żółto-brunatno-zielony”, oznacza, że opisywany przedmiot składa się w mniej więcej w równym stopniu z tych trzech barw. Można by więc spokojnie zamienić kolejność kolorów, a znaczenie byłoby takie samo. Są to bowiem człony sobie równorzędne, podobnie jak przy zestawieniach złożonych z rzeczowników – patrz punkt 2. Dlatego zapiszemy „kraj przemysłowo-rolniczy”, bo i przemysłowy, i rolniczy.

7.   Pisownia połączeń z liczebnikiem „pół”:

a. Rozdzielna, gdy „pół” to zwykły liczebnik ułamkowy i stoi przed rzeczownikiem w dopełniaczu, np. „pół roku”, „pół sukcesu”, „pół metra”.

b. Łączna, gdy „pół” to część wyrazu złożonego, np. „półśrodek”, „półmisek”, półakt”, „półjedwab”, „półgłosem”, „półlitrowy”, „półleżeć”, „półwiszący”, „półprzytomnie”, „półósma”.

i. Uwaga: poprzedzający powyższe złożenia, zwłaszcza przymiotniki i rzeczowniki, przyimek nie wpływa na ich pisownię, jeśli cząstka „pół” wiąże się strukturalnie z przyimkiem, np. „Banknot na pół rozcięty (= niecałkowicie rozcięty) da się skleić”, ale „Na półrozcięty banknot przyłożył taśmę klejącą”. Odstępstwem od tej reguły są połączenia: „na półkrótko”, „na półmiękko”, „na półtwardo”, „na półsurowo”.

c. Rozdzielna, gdy występujące w zdaniu dwa wyrazy z cząstką „pół” służą określeniu jednego pojęcia, czyli nazwaniu jednego procesu, stanu, cechy, np. „pół zabawa, pół nauka” to nie dwie czynności (półzabawa i półnauka), lecz jednocześnie zabawa i nauka – jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki.

d. Rozdzielna, gdy przed „pół” znajdują się przyimki, np. „Podziel to na pół”, „Zebranie trwa od pół godziny”.

e. Z przyimkiem „w” pisownia jest rozdzielna, jeśli „w pół” oznacza „w połowie”, np. „Załatwić coś w pół godziny”, „Przerwać w pół zdania”, ale należy pamiętać, że prawidłowo 8:30 to „wpół do dziewiątej”. Natomiast jeśli „wpół” oznacza „w pasie” bądź „częściowo”, to stosujemy zapis łączny, np. „Objął ją wpół”, „Patrzyła na wpół lekceważąco”.

8. Pisownia połączeń z liczebnikiem „ćwierć”:

a. Rozdzielna, gdy „ćwierć” to zwykły liczebnik ułamkowy i stoi przed rzeczownikiem w dopełniaczu, np. „ćwierć kilo soli”.

b. Łączna, gdy „ćwierć” jest częścią wyrazu złożonego, np. „ćwierćnuta”, „ćwierćfinałowy”.

9.  Pisownia cząstek wyrazów „-ąd”, -ędy”, „-dziesiąt”, „-dziesty”, „-dzieści”, -inąd”, „-kolwiek”, „-kroć”, „-krotny”, „-krotnie”, „-mość”, „-nasty”, „-naście”, „-set” jest zawsze łączna, np. „skądinąd”, „tysiąckroć”, „jegomość”.

10. Wyrażenia „łeb w łeb”, „od deski do deski”, „oko w oko”, „raz w raz” (= raz za razem), „ręka w rękę”, „sam na sam”, „słowo po słowie”, „wet za wet”, „ziarnko do ziarnka”, „z miesiąca na miesiąc”, „z roku na rok” zapisujemy rozdzielnie, nie używając żadnych dywizów.

11. Forma zaimkowa „-ń” nie stanowi samodzielnej sylaby. Z przyimkami pisze się ją łącznie, np. „nań” (= na niego), „nadeń” (= nad niego), „przedeń” (= przed niego), „przezeń” (= przez niego), „weń” (= w niego), „zeń” (= z niego).

a. Uwaga: powyższe formy dopuszczalne są tylko w rodzaju męskim.

12. Pisownia wyrazów zaimkowych (zaimka i innej części mowy występującej po nim) jest rozdzielna, np. „co chwila”, „co dzień”, „co godzina”, „co miesiąc”, „co niedziela”, „co roku”, „co do” (tego), „co gorsza”, „co najmniej”, „co prędzej”, „co tchu”, „czym prędzej”, „tym bardziej”, „tym gorzej”, „tym lepiej”.

a. Odstępstwem od tej zasady jest pisownia łączna wyrażeń zaimkowych będących zrostami: „coraz”, „toteż” (= więc), „tymczasem” oraz złożeniami: „cogodzinny”, „comiesięczny”, „codziennie”, „corocznie”.

13. Pisownia zaimków złożonych, np. „ten sam”, „tym samym” („autobusem”, a również w znaczeniu „przez to samo, wobec tego”, np. „Tym samym muszę z tego zrezygnować”), „taki sam”, „jaki taki”, „jakiś tam” jest rozdzielna.

a. Wyjątki: „tamten”, „tamtędy” (zrosty).

14. Pisownia z przedrostkami jest łączna, np. „antynikotynowy”, „bezradność”, „eksmąż”, „midispódnica”, „międzyludzki”, „nadużywać”, „ogniły”, „podbramkowy”, „ponadplanowo”, „ultrakrótki”, „wkołoziemski”, „zewsząd”.

a. W połączeniach z „niby” i „quasi” stosowany jest dywiz, np. „niby-Amerykanin”, „niby-artysta”, „niby-romantycznie”, „quasi-deficyt”, „quasi-nauka”, „quasi-umysłowy”.

i. Uwaga: „niby” w terminach przyrodniczych pisze się łącznie, np. „nibybłona”, „nibynóżki”, „nibygwiazda”.

ii. Należy odróżnić cząstkę „niby-”, pisaną z dywizem, wskazującą na pozory bycia kimś lub czymś innym, np. „niby-demokratyczny” (= pozornie demokratyczny) od przyimka „niby”, pisanego rozłącznie, występującego w funkcji porównawczej (= niczym, jak), np. „miękki niby maskotka”.

b. Należy odróżnić przedrostek „około-” (= wokół czegoś, w pobliżu czegoś, dotyczący czegoś), pisany z drugim członem wyrazu zawsze łącznie, np. „okołorównikowy”, od partykuły „około” (= mniej więcej, w przybliżeniu), pisanej z następującym po niej przymiotnikiem lub przysłówkiem rozdzielnie, np. „około godzinny postój”.

Na koniec przedstawiam subiektywnie stworzoną listę słów czy wyrażeń często zapisywanych błędnie; niektóre zagadnienia się powtarzają, inne nie. Dawajcie znać w komentarzach, co jeszcze byście tutaj widzieli.

1. „Super/hiper” i inne bajery – słowa takie jak „super”, „hiper”, „ekstra” zapisujemy z rzeczownikami łącznie, niezależnie od tego, co podpowiada nam intuicja czy Word; np. „superpromocja”, „hipermarket”, „ekstralaska”. Traktujemy bowiem te słowa jako przedrostki. Pisownia rozdzielna bądź przez dywiz jest błędna.

2. „Wpółżywy” to słowo stworzone z trzech oddzielnych wyrazów zapisanych łącznie.

3. „Wte i wewte”/„w tę i we w tę” – oba wyrażenia są prawidłowe, choć pierwsza wersja jest uproszczona, odpowiada formie mówionej. Inne zapisy są niedopuszczalne.

4. „Nicnierobienie” może być spowodowane lenistwem, więc zapamiętajmy, że w tym wyrazie nie trzeba się narabiać, by stawiać spacje.

5. „Ni stąd, ni zowąd” – trudne wyrażenie. Zapamiętajmy, że składa się z czterech wyrazów i przecinka pośrodku.

6. „Po kolei”, ale „pośrodku”. Pierwsze to nadal wyrażenie przyimkowe, a drugie zwrot będący dawnym wyrażeniem przyimkowym.

7. „Znienacka” – całość zapisujemy łącznie.

8. „Tu i ówdzie” – podobnie jak „tu i tam” piszemy łącznie, nawet jeśli słowa rozpoczynające się na „ó” są w języku polskim rzadkością.

9. „Skądinąd” – zapisujemy łącznie niezależnie od tego, czy mamy na myśli „z innego miejsca”, czy nawiązujemy dzięki niej do wcześniej podanej informacji, którą właśnie uzupełniamy.

10. Zaimki „stąd” i „stamtąd” – po pierwsze piszemy je łącznie, po drugie przez „s”, a nie „z”. Pisownia jest więc zgodna z wymową.

11. „Dokąd/donikąd”.

12. „Zresztą” vs. „z resztą” – oba sformułowania istnieją w języku polskim. Pierwszej wersji używamy w znaczeniu „prawdę mówiąc” bądź gdy machamy na coś ręką. Natomiast drugie odnosi się do „reszty” – pieniędzy/ludzi itd. Przykłady: „A zresztą, co mnie to interesuje” vs. „Poszedłem tam z resztą znajomych”.

13. „Z powrotem”, a nie „s/zpowrotem”! Aż oczy bolą!

14. „Co by” a „coby” – obie formy istnieją w języku polskim, ale oznaczają co innego. „Co by” oznacza „który by”, natomiast „coby” po prostu: „żeby”, „aby”. Dla przykładu: „Chciałbym poznać dziewczynę, co by mnie chciała” vs. „Czytam tę książkę, coby dowiedzieć się czegoś o Starożytnym Rzymie” (raczej rzadko używana forma).

15. „W ogóle” – nie piszemy tego ani łącznie, ani tym bardziej przez „u”, a czasem zdarza się na coś takiego natrafić. Być może przydatna będzie analogia do podobnych wyrażeń jak „na ogół/z ogółem”.

16. „Tym bardziej”, ale „tymczasem”.

17. „Co gorsza”, ale „coraz”.

18. „Po kolei” – zawsze oddzielnie!

19. „Naraz” (= nagle, niespodziewanie), ale „na raz” (= na jeden raz).

20. „Naprzód” (= do przodu), ale „na przód” (= na przód czegoś).

21. „Niezadługo” (= wkrótce), ale „nie za długo” (= niezbyt długo).

22. „Ponadto” (= oprócz tego), ale „ponad to” (= ponad coś).

23. „Zapewne” (= z pewnością), ale „za pewne” (= uważać coś za pewne).

24. „Na pewno” (for sure), ale „naprawdę” (really).

25. „Widzimisię”.

26. „Poniewczasie”.

27. „Lwipyszczek” (zrost), ale „lwia paszcza” (zestawienie).

28. „Wkoło” – wokół, „w koło” – w kółko.

29. „Jestem zagranicą” (= nie w swoim państwie), ale „Za granicą okręgu znajduje się Ola”.

30. „Nareszcie”, ale „na razie”.