Siedmiu wspaniałych nr 25 – Pisownia łączna i rozłączna cz. 1

Gdy zaczynałam research na temat pisowni łącznej i rozłącznej, myślałam, że powstanie z tego tylko jeden odcinek siódemki. Teraz jestem pewna, że co najmniej dwa, ponieważ zagadnienie jest bardzo szerokie. Już same zasady zapisu partykuły „nie” z różnymi częściami mowy okazują się znacznie obszerniejsze, niż można by się spodziewać, i to od nich rozpocznę poniższe omówienie 😊.

„Nie” piszemy łącznie z:

1. Rzeczownikami – np. „nieprzyjaciel”, „niepogoda”, „niestrawność”. Należy pamiętać, że słowa zakończone na „-anie”, „-enie”, czyli pochodzące od czasowników, również są rzeczownikami, a więc zapisujemy je łącznie, np. „nielubienie”, „niepalenie”. Kolejną kwestią są nazwy własne – wtedy przed „nie” należy użyć łącznika, np. „Nie-Polak”, „nie-Europejka”. Czasem „nie” przed rzeczownikiem stoi oddzielnie, oto przykłady:

• przeciwstawienia (przeciwstawienie wobec innego rzeczownika), czyli stwierdzenia w stylu: „To nieszczęście, to katastrofa” – w domyśle między „nie” a „szczęście” stoi „jest”, czyli czasownik. Zaprzeczenie nie zawsze musi być podane wprost, lecz łatwo je wyczytać z kontekstu, np. w powiedzeniu „nie święci garnki lepią” w domyśle mamy „a ktoś inny”;
• gdy „nie” występujące między identycznymi formami tworzy wyrażenie uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu, np. „Pogoda nie pogoda, pracować trzeba”. Zauważmy, że przecinek jest niepotrzebny;
• gdy „nie” występuje po przysłówkach „bynajmniej” i „wcale” dla podkreślenia prawdziwości sądu – wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej, np. „Napadu dokonała grupa uzbrojonych mężczyzn, bynajmniej nie amatorów”;
• gdy rzeczowniki są poprzedzone następującymi wyrażeniami: „gdyby nie” (gdyby nie zaszła taka okoliczność, to...), „jeszcze nie” (coś jeszcze trwa, jeszcze nie ustał jakiś proces czy cecha), „już nie” (coś się już zmieniło, proces albo cecha ustały), „nawet nie” (rozczarowanie lub zdziwienie np. „Narzeczona to jeszcze nie żona”);
• gdy „nie” konfrontuje dwa rzeczowniki w celu wyrażenia opinii, że zaprzeczany rzeczownik jest w swej treści wyolbrzymiony lub nieprawdziwy, a rzeczywistości odpowiada cecha rzeczownika pierwszego, np. „Jego ojciec jest wojskowym, ale nie pułkownikiem”;
• gdy „nie” występuje jako wykładnik zaprzeczenia przed rzeczownikami użytymi w funkcji orzecznika, np. „Nie sztuka gniewać się”, „Nie koniec jeszcze tych nowin”, „Nie szkoda ci tego wyjazdu?

2. Przymiotnikami, ale tylko w stopniu równym – np. „nieładny”, „nieprzyjemny”, „nieśmieszny”. Wyjątki są podobne jak w przypadku rzeczowników:

• przeciwstawienie, np. „Przy kościele siedział nie piękny, a naprawdę szpetny pies”;
• konstrukcja z „ani”, np. „Woda nie zimna ani nie ciepła”;
• gdy „nie” występuje między identycznymi formami, tworzy wyrażenia uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu, np. „Samochód stary nie stary, najważniejsze, że jeszcze na chodzie”;
• gdy „nie” konfrontuje dwa przymiotniki w celu wyrażenia opinii, że zaprzeczany przymiotnik jest w swej treści wyolbrzymiony lub nieprawdziwy, a rzeczywistości odpowiada cecha pierwszego przymiotnika, np. „Sytuacja jest zła, ale nie beznadziejna”, bądź zaprzeczany przymiotnik nie stanowi uzupełnienia treści członu pierwszego, jak mogłoby się wydawać, a rzeczywistości odpowiada treść tylko pierwszego przymiotnika, np. „Była wysoka, lecz nie szczupła”, „Wykład był długi, ale nie nudny”;
• gdy „nie” występuje po przysłówkach „bynajmniej” i „wcale” dla podkreślenia prawdziwości sądu, wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej: „Urzędniczka, bynajmniej nie opryskliwa, szybko mnie obsłużyła”, „Wcale nie śmieszny ten żart”. Zauważmy, że można by dopisać w ostatnim zdaniu między „nie” a „śmieszny” słowo „jest”;
• gdy są one poprzedzone wyrażeniami tj.: „gdyby nie” (gdyby nie zaszła taka okoliczność, to...), „jeszcze nie” (coś jeszcze trwa), „już nie” (coś już się zmieniło, jakiś proces, cecha ustały), „nawet nie” (wyrażające rozczarowanie lub zdziwienie), „czyż nie” (wprowadzenie pytania retoryczne), np. „Gdyby nie szybka reakcja ratownika, dziecko by utonęło”, „Termin minął, a rachunki jeszcze nie opłacone”, „Mistrz już nie doskonały – popełnił dziesięć błędów”;
• gdy oba zaprzeczone przymiotniki lub imiesłowy przymiotnikowe wyrażają cechę pośrednią, np. „Kandydat już nie młody, ale jeszcze nie stary".

3. Przysłówkami odprzymiotnikowymi w stopniu równym – np. „niedobrze”, „nieźle”; są to słowa pochodzące od przymiotników „niedobry” i „niezły”. Wyjątki wyglądają tak samo jak w poprzednim punkcie

4. Imiesłowami przymiotnikowymi, czyli takimi, które pełnią funkcję przymiotników, a mianowicie odpowiadają na pytanie „jaki” – np. „nielubiany”, „niekryty”, „niepalący”. Zakończone są na „-ny”, „-ty” (imiesłów odprzymiotnikowy bierny) albo „-ący” (imiesłów odczasownikowy), natomiast według definicji imiesłów odprzymiotnikowy to forma czasownika połączonego z rzeczownikiem.

• Uwaga: „nie” piszemy łącznie niezależnie do tego, czy przysłówki są użyte w znaczeniu przymiotnikowym, czy czasownikowym, np. „nieoceniony pracownik” (jaki?), ale „opowiadanie nieocenione jeszcze przez recenzentów” (takie, które nie zostało ocenione). Jest jednak dopuszczalne, by w tym drugim przypadku „nie” było pisane z przysłówkiem oddzielnie – osobiście radziłabym tak nie robić, aby się potem nie musieć zastanawiać. W ramach ciekawostki można dodać, że w ten sposób trzeba było pisać przed ’97 rokiem;
• jak zwykle wyjątek to przeciwstawienie, czyli „nie stojący, ale siedzący”;
• podobnie jak we wcześniejszym punkcie należy pamiętać o konstrukcji „ani”, np. „ani nie piszący, ani nie czytający”.

„Nie” piszemy oddzielnie z:

1. Czasownikami osobowymi – np. „nie lubię”, „nie cierpią”, „nie rozumiemy”. Zasada ta dotyczy również takich czasowników, które w przeczeniu mają dodatkowe znaczenie, np. „nie dopisywać” (o humorze) a „dopisywać” (np. na listę).

• Uwaga: istnieją czasowniki, stworzone od rzeczowników, pisane łącznie, np. od „nienawiść” – „nienawidzić”, a od „niewola – „niewolić”. Łącznie piszemy również takie czasowniki jak: „niedowidzieć”, „niedomagać”, „niedosłyszeć” (o ile jest to cecha stała, np. ktoś niedosłyszy – czyli słabo słyszy – od wielu lat, ale „Kasia nie dosłyszała tego, co powiedział Tomek”, czyli po prostu nie usłyszała bądź nie chciała usłyszeć).

2. Wyrazami pełniącymi funkcję czasownika – np. „brak”, „(po)trzeba”, „wolno”, „można”, „warto” – np. „nie wolno”, „nie można”, „nie brak”.

• Wyjątkiem jest „niepodobna”, które piszemy łącznie, np. „niepodobna było jej przerwać”.

3. Czasownikami nieosobowymi – np. „nie umyto”, „nie wykonano”. Są to czasowniki zakończone na „-to” i „-no”.

4. Imiesłowami przysłówkowymi – np. „nie idąc”, „nie przeczytawszy”, „nie wszedłszy”. Są to słowa zakończone na „-ąc” (imiesłowy przysłówkowe czynne) czy „-wszy” i „-łszy” (imiesłowy przysłówkowe bierne).

5. Przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników, które odpowiadają na takie pytania jak: „kiedy”, „gdzie”, „jak” – np. „nie bardzo”, „nie dziś”, „nie całkiem”.

• Uwaga: istnieją wyjątki, takie jak: „nieomal”, „nieopodal”, „niemal”, „niebawem”, „niespełna”, „niezbyt”, „nieraz” (w znaczeniu „często”), „nierzadko” (również w znaczeniu „często”) oraz „niekiedy” (w znaczeniu „czasem”). „Nie raz” piszemy za to oddzielnie w kontekście „nie raz, nie dwa”.

6. Przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym (ale nie w równym) – np. „nie lepszy”, „nie najbrzydszy”.

• Uwaga: W pewnych ściśle określonych przypadkach „nie” piszemy łącznie z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków. Sytuacja taka zachodzi wówczas, kiedy przymiotnik lub przysłówek z partykułą „nie” oznacza nie zwykłe zaprzeczenie przymiotnika bądź przysłówka podstawowego, lecz jego wyraźną cechę przeciwstawną lub jeżeli przymiotnik czy też przysłówek bez partykuły „nie” w ogóle nie występuje. Przymiotniki i przysłówki tego rodzaju rozpoznajemy po tym, że cząstka „naj-” jako wykładnik stopnia najwyższego występuje w nich przed, a nie po partykule „nie”, np. „niegrzeczny — niegrzeczniejszy — najniegrzeczniejszy”. Formy typu „niegrzeczniejszy, najniegrzeczniejszy” oznaczają „bardziej niegrzeczny, najbardziej niegrzeczny”, natomiast formy „nie grzeczniejszy, nie najgrzeczniejszy” – „nie jest grzeczniejszy, nie jest najgrzeczniejszy”, czyli ma to słabszy nacisk. Taka sama uwaga odnosi się do przysłówków, np. „niegrzecznie — niegrzeczniej — najniegrzeczniej”.

7. Liczebnikami – np. „nie trzeci”, „nie pięć”, „nie siedmioro”.

• Wyjątki: „nieco”, „niecoś”, „niektórzy”, „niektóry”;
• „niejeden” w znaczeniu „wielu” oraz „niejaki” w znaczeniu „pewien” piszemy łącznie – „pomógł mi niejaki mężczyzna”;
• „nieswój” w znaczeniu „niezdrów” zapisujemy łącznie: „Czuję się dziś nieswój, chyba będę chory”.

8. Wyrażeniami przyimkowymi – np. „nie o nim”, „nie za długo”, „nie bez winy”.

• Uwaga: „niezadługo” piszemy łącznie, jeśli mamy na myśli „wkrótce”, np. „niezadługo Piotr do nas dołączy”, ale „spotkanie rekrutacyjne trwało nie za długo”.

9. Partykułami „byle” i „lada” – np. „nie byle jaka”, „nie lada co”.

Warto zauważyć, że „nie” piszemy oddzielnie z formami pełniącymi w zdaniu funkcję orzeczenia, czyli tymi, które omówiłam w punktach 1-4.


Cząstkę „-by” (oraz inne formy, takie jak „-bym”, „byś”, „-byśmy”, „-byście”) piszemy łącznie z:

1. Czasownikami osobowymi – np. „chciałabym”, „poszedłby”, „wyszlibyście”.

2. Z osobowymi formami czasowników użytymi w funkcji bezosobowej – np. „chciałoby się”, „wypadałoby”.

3. Z partykułami – np. „chybabym”, „niechajbym”.

4. W wyrazach porównawczych – „jakby” („Wyglądała, jakby była przestraszona”), „jakoby”, „niby” („Pasierbica jest dla niej niby córka”).

5. Z większością spójników – np. „żebyśmy”, „abyście”.

Cząstkę „-by” (oraz inne formy, takie jak „-bym”, „byś”, „-byśmy”, „-byście”) piszemy oddzielnie z:

1. Po bezokolicznikach – np. „Skończyć by już warto tę budowę”, „Pożyczyć byśmy mogli jacht”. Warto zauważyć, że tego typu składnia jest raczej niespotykana.

2. Po wyrazach o funkcji czasownikowej – „można”, „niepodobna”, „trzeba”, „warto”, „wolno”, np. „można by to kupić”. Dla przykładu: „Niepodobna by było go nie zaprosić”, „Trzeba by pójść wreszcie do kina”, „Warto by było wybrać się na jakąś wycieczkę”, „wolno by było tam wejść”.

3. Po formach bezosobowych zakończonych na „-no”, „-to” – np. „Zastąpiono by dyżurnych”, „Zamknięto by drzwi”.

4. Po wyrazach „winien”, „powinien” – np. „Dawno już winien byś przeprosić mamę”, „Powinna byś już wyjść na dwór”.

Łącznie zapisujemy „-że”, „-ż”, „-ć” na końcu wyrazów – np. „bodajże (= chyba)”, „chodźże”, „wracajże”, „tenże”, „tamże”, „chodźmyż”, „wracajmyż”, „czemuż”, „gdzież”, „jakaż”, „kiedyż”, „któż”, „pókiż”, „boć”, „ponoć”, „toć”.

Pisownia większości partykuł, np.: „bądź”, „bodaj”, „co” „tyle”, „lada” jest rozdzielna.

Pisownia partykuły „-li” (= czy) jest łączna – np. „Znaszli ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa? (Mickiewicz). Uwaga: „li” w znaczeniu „wyłącznie, jedynie, tylko, też” w połączeniu „li tylko” pisze się osobno: „Nazwiska Jego pozwoliłem sobie użyć (...) li tylko dla reklamy niniejszego felietonu” (Kisiel). Oczywiście obecnie partykuła „li” jest używana wyjątkowo rzadko.

Końcówki „-(e)m”, „-(e)ś”, „-(e)śmy”, „-(e)ście” z różnymi częściami mowy zapisujemy zasadniczo łącznie – np. „czytałam”, „nauczyłeś się”; „Wreszciem się go pozbył”, „Długośmy nie byli w Gdańsku”, „Ręcznikam zapomniał”, „Kiedyście tam byli?”. Należy pamiętać, że nie wszystkie tego typu formy brzmią naturalnie.

Pisownia spójnika „że” jest rozdzielna – np. „bodaj że”, „chyba że”, „dlatego że”, „jako że”, „mimo że”, „pomimo że”, „prawie że”, „tak że” (ale: „także = również”), „tylko że”, „właśnie że” oraz „zwłaszcza że”.

Pisownia wyrazu „jak” z różnymi częściami mowy – np. „jak najdłuższy”, „jak najkorzystniejszy”, „jak najlepszy”, „jak najdłużej”, „jak najkorzystniej”, „jak najlepiej”, „jak gdyby”. Zasadniczo jest więc rozłączna.


Pisownia wyrazu „indziej” – wyraz „indziej” występuje tylko w połączeniach, nigdy nie samodzielnie, i jest w nich zapisywany rozłącznie, tzn.: „kiedy indziej”, „gdzie indziej”, „nigdzie indziej”, „wszędzie indziej”.


Omówieniem wyrazu „indziej” kończę pierwszą część poradnika na temat pisowni łącznej i rozłącznej. W artykule bazowałam przede wszystkim na sjp, jak również ortograf i polszczyzna.
Zapraszam za miesiąc na ciąg dalszy i zachęcam do komentowania w razie wątpliwości.