Siedmiu wspaniałych nr 9 – przecinki (cz. 1)

Witamy serdecznie w kolejnej części poradnika „Siedmiu wspaniałych”. Dzisiaj zajmiemy się tematem, który spędza sen z powiek zarówno piszącym, jak i oceniającym – przecinkami.

Ponieważ jest to dość rozległe zagadnienie, podzielimy je na dwa, może trzy bloki.

W tej części zajmiemy się zasadami stawiania przecinków w zdaniach pojedynczych. Dla tych, którzy nie pamiętają, króciutkie przypomnienie: zdanie pojedyncze to takie, które zawiera tylko jedno orzeczenie (czasownik w formie osobowej).

1. Wyliczenia

a) Z przecinkiem

Najogólniej rzecz biorąc, jeśli wymieniamy jednorodne lub równorzędne części zdania, to używamy przecinka:

Przechodnie, kierowcy, pasażerowie komunikacji miejskiej i rowerzyści narzekają na poranne korki. (Tutaj mamy do czynienia z jednorodnymi podmiotami).

Marek zjadł na obiad zupę, makaron, sałatkę i pieczeń. (W tym wypadku są to dopełnienia).

Miała na sobie starą, wyblakłą, pogniecioną koszulę. (Wszystkie przydawki określają koszulę, więc oddzielamy je przecinkiem).

W ubiegłym roku, we wrześniu, wyszła za mąż. (Dwa okoliczniki czasu; dodatkowo drugi pełni funkcję dopowiedzenia).

Po pracy był na poczcie, w sklepie, u lekarza.

Jeżeli chcemy wprowadzić do zdania wyliczenie przez wyraz jak, to stawiamy przed nim przecinek:

Z mleka tworzy się wiele produktów, jak: sery, jogurty, masła, śmietany.

b) Bez przecinka

Jeżeli mamy do czynienia z tak zwanymi przydawkami nierównorzędnymi lub okolicznikami niejednorodnymi, to nie oddzielamy ich od siebie przecinkiem.

Pierwsze zarobione pieniądze wydał na nowy komputer. (Przydawka „pierwsze” odnosi się do „zarobionych pieniędzy”, a nie tylko „pieniędzy”, jak to jest w przypadku słowa „zarobiony”, dlatego w tej sytuacji nie stawiamy przecinka).

2. Porównania

Nie stawiamy przecinków przed wyrazami oraz wyrażeniami jak, jakby, jako, niby, niby to, niczym, ni to, niż, podobnie jak:

Wyglądała podobnie jak ta znana aktorka.

Był mocny jak dąb.

Jej oczy lśniły niczym gwiazdy.

Musimy jednak pamiętać, że jeśli porównanie pełni funkcję dopowiedzenia lub jest częścią zdania złożonego, to w takich sytuacjach należy użyć przecinka. O samych zasadach stawiania przecinków w zdaniach złożonych napiszemy więcej w kolejnej części.

Poza tym przecinka nie stawiamy w następujących konstrukcjach: tak samo … jak; ten sam … co; taki … jak.

Padało tak samo mocno jak wczoraj.

Jeżeli mamy do czynienia z tak zwanymi porównaniami paralelnymi (czyli takimi, które oznaczają równoległość między częściami zdania), to przecinek jest obowiązkowy.

Do porównań paralelnych należą następujące konstrukcje: tak, jak; równie, jak; taki, jaki; tyle, co; zarówno …, jak i; równie … , jak i; tak…, jak i; tak…, jak.

On lubi zarówno lato, jak i zimę.

3. Spójniki

Przed większością spójników nie stawiamy przecinków, choć oczywiście nie ma tak łatwo – występuje kilka wyjątków, ale o nich za sekundę.

a) Przecinka nie stawiamy przed następującymi spójnikami: i, a (które pełni funkcję i), oraz, tudzież, lub, albo, bądź, czy, ani, ni.

Pójdziemy do kina bądź do parku.

Chcę mieszkać nad morzem albo w górach.

Zjem lody lub czekoladę.

Nie widziałem go w domu ani w szkole.

Jeżeli spójnik a:

·       można wymienić na i,

·       występuje między wyrażeniami bądź wyrazami porównywanymi,

·       określa położenie lub wspólną cechę dwóch rzeczy,

·       łączy dwie identyczne formy dla podkreślenia tego, o czym się mówi,

to przecinka nie stawiamy.

Opowiadanie było krótkie a treściwe = Opowiadanie było krótkie i treściwe.

Słowacki a Mickiewicz w epoce romantyzmu.

Szczelina między ścianą a podłogą.

Nic a nic mnie to nie obchodzi.

b) Dopowiedzenia

Jeżeli chodzi o dopowiedzenia, to mamy pewną swobodę w wyborze tego, co uznamy za dopowiedzenie, a co nie. Ale jeśli już podejmiemy decyzję, że coś faktycznie jest uzupełnieniem wypowiedzi, a nie jej „zwyczajną” częścią, to nie możemy zapomnieć o tym, że takie wypowiedzenie oddzielamy od reszty zdania przecinkiem. Jeżeli takie wtrącenie znajduje się w środku zdania, to przecinek musi stać z obu stron.

Muszę tam iść, i to natychmiast. (W przypadku dopowiedzenia przecinek stawiamy również wtedy, gdy zaczyna się ono od spójnika, przed którym normalnie się go nie używa – tutaj „i”).

Dziś, podobnie jak wczoraj, poszedłem do kina. (Mimo że przy porównaniu „podobnie jak” normalnie przecinka się nie stawia, tak tutaj trzeba „podobnie jak wczoraj” wydzielić od reszty zdania).

c) Spójniki przeciwstawne

Przecinek stawia się przed spójnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz, tylko oraz synonimicznymi (czyli, to znaczy, to jest, innymi słowy).

Wygrała Barcelona, a nie Real.

ALE: Długopis leżał między książką a telefonem (ponieważ równie dobrze można powiedzieć Długopis leżał między książką i telefonem).

Marek mieszka w stolicy Niemiec, czyli w Berlinie. (W tym wypadku można to sobie też wytłumaczyć zasadą dopowiedzenia, przed którym to stawia się przecinek; po wyrazie „Niemiec” spokojnie można postawić kropkę).

d) Spójniki powtórzone

Jeżeli powtarzamy spójniki, które pełnią identyczną funkcję, to stawiamy przecinek przed tym drugim:

Poszliśmy i do parku, i do kina.

Ania ciągle rysowała to w zeszycie, to na kartce.

W przyszłości będę albo muzykiem, albo lekarzem.

Siedzimy i jemy i lody, i ciastka. (W tym wypadku drugie „i” nie pełni takiej samej funkcji jak to pierwsze, ale za to trzecie ma analogiczną funkcję jak to drugie, dlatego stawiamy przecinek przed trzecim).

Siedzimy i jemy lody i ciastka. (W tym wypadku drugie „i” nie pełni takiej samej funkcji jak pierwsze, więc nie stawiamy przed nim przecinka).

Zgodnie z tą zasadą przecinek stawiamy w powtarzających się członach następujących wyrażeń: ani be, ani me; ani widu, ani słychu; ni pies, ni wydra; ni stąd, ni zowąd; ni z tego, ni z owego.

Do wyjątków należą wyrażenia: bądź co bądź; bij zabij; chcąc nie chcąc; na chybił trafił; rad nierad; wypisz wymaluj; ich przecinkiem nie rozdzielamy.

4. Inne wypadki

a) Wykrzyknienia

Po wyrazach, które oznaczają okrzyk (np. ach, halo, hej, ho, o, oj), stawiamy przecinek:

Halo, kto mówi?

Ach, jaka piękna pogoda!

ALE:

O Boże, ale się wystraszyłam!

b) Wołacz

Wszelkie słowa w wołaczu traktujemy tak samo jak dopowiedzenia i oddzielamy przecinkiem z jednej lub, jeśli trzeba, z obu stron:

Cześć, Aniu!

Czekaj, Marek, już idę.

I na koniec krótka rada: jeżeli nie jesteście do końca pewni, czy w jakimś miejscu powinien znaleźć się przecinek, to przeczytajcie sobie zdanie na głos; tam, gdzie zrobicie przerwę na złapanie oddechu, najprawdopodobniej będziecie musieli go wstawić. Nie jest to oczywiście metoda niezawodna, ale często się sprawdza.

Jeżeli macie jakieś pytania czy wątpliwości – piszcie śmiało, postaramy się wszystko wyjaśnić.

Linki:

https://sjp.pwn.pl/zasady/Przecinek-miedzy-czesciami-zdania-pojedynczego;629791.html

https://sjp.pwn.pl/zasady/Przecinek-miedzy-czesciami-zdania-pojedynczego-polaczonymi-spojnikowo;629792.html

https://sjp.pwn.pl/zasady/Przecinek-a-wyrazenia-porownawcze;629796.html

https://sjp.pwn.pl/zasady/Przecinek-miedzy-czesciami-zdania-pojedynczego-polaczonymi-bezspojnikowo;629801.html

https://sjp.pwn.pl/zasady/Wyrazenia-wprowadzajace-i-wtracone;629804.html

http://www.jezykowedylematy.pl/2012/12/porownania-paralelne/