Siedmiu wspaniałych nr 21 – interpunkcja cz. 2

Witamy wszystkich w sierpniowej siódemce. Po nieco łatwiejszych w odbiorze tematach wracamy do miniserii o interpunkcji. Dziś dowiecie się, czym tak naprawdę różni się dywiz od myślnika oraz co charakteryzuje kolejne cztery znaki interpunkcyjne z listy z poprzedniego odcinka.


Tym razem mamy do omówienia trzy, dość bliskie sobie typy znaków. Stosujemy je, aby oddać w tekście właściwości mowy, które w inny sposób w pisanej odmianie języka nie mogłyby zostać zakomunikowane. Najlepiej nadają się do tego znaki prozodyczne, choć innych również można użyć w tym celu.

Wiele znaków należy do kilku kategorii jednocześnie, dlatego zaczniemy od definicji. I tak:

znaki prozodyczne – sygnalizują przerwanie, zawieszenie głosu oraz szczególną intonację;

znaki emotywne – oznaczają stany uczuciowe mówiącego;

znaki opuszczenia – zaznaczają pominięcia w tekście.

Myślnik, pauza, półpauza, łącznik, dywiz, minus

Wszystkie te znaki są poziomymi kreskami, ale nie wszystkie mają to samo zastosowanie. Wyglądają podobnie i na pierwszy rzut oka można je z sobą pomylić, ale gdy się je porówna, doskonale widać małe różnice. Spójrzmy:

Nazwa: minus, pauza, półpauza, dywiz

Znak typograficzny: −, —, –, -

Unicode: U+2212, U+2014, U+2013, U+002D

Jak widać, znaki różnią się między sobą długością i wysokością, na której zostały umieszczone.

Minusów (−) używamy do zapisu pojęć związanych z matematyką. Projektuje się je tak, aby graficznie odpowiadały wysokości i szerokości reszty znaków matematycznych, np. plusów czy znaku równości: −, +, =. We wzorach oddzielamy je z obu stron spacjami, np. 4 − 2 = 2, natomiast jako znak liczby ujemnej minusy przylegają ściśle do danej cyfry, np. −1.

Najkrótsza kreska odpowiada dwóm znakom: dywizowi i łącznikowi. Na ogół zdarza się używać tych nazw zamiennie, choć trzeba wspomnieć, że, jak same nazwy wskazują, jednego używamy, aby dzielić, a drugiego, żeby łączyć.

Dywizu używamy jedynie do dzielenia wyrazu, kiedy przenosimy jego część do nowej linijki. Przylega on wtedy do początkowej części słowa, np. zjadł-

bym kanapkę z szynką.

Łącznik ma natomiast dużo więcej zastosowań. Ważne, aby pamiętać, że po obu jego stronach nie stawiamy spacji, np. Bielsko-Biała.

Kiedy używamy łącznika:

• do odmiany skrótowców, np. ZUS-ie, SMS-a;
• w wyrazach zapożyczonych i nazwach obcych, np. pin-up girl, Coca-Cola;
• z nazwami własnymi, które mają przedrostki typu: pseudo-, eks-, acy-, super-, ultra-, post-  (nazwy państw, nazwiska, członkowie narodów), np. super-Polak;
• w połączeniach z członami niby-, quasi-, np. niby-fan (w znaczeniu pozornie fan);
• w terminach przyrodniczych oraz astronomicznych człon niby zapisujemy łącznie, np. nibynóżka;
• w nazwach miejscowości złożonych z przynajmniej dwóch członów rzeczownikowych, które wspólnie identyfikują jednostkę administracyjną lub/i geograficzną, a więc miejscowość lub jej część, np. Świeradów-Zdrój;
• wyjątek to Góra Kalwaria;
• nie piszemy z łącznikiem nazw miejscowych, których pierwszy człon to: Kolonia, Osada, Osiedle, np. Osiedle Leśne.
• w nazwiskach złożonych z dwóch członów (gdyż są do siebie równorzędne), np. Wrona-Jackiewicz;
• tak samo jest w przypadku pseudonimów, np. Boy-Żeleński;
• jak również przy połączeniu nazwisk osób mających na swoich kontach jakieś odkrycie, np. most Einsteina-Rosena.
• przy przymiotnikach złożonych z dwóch członów równorzędnych znaczeniowo (kiedy między jedno określenie a drugie można postawić i, m.in. kiedy dana rzecz jest w pasy), np. biało-czarny;
• tak samo jest z przymiotnikami mającymi więcej członów, np. zielono-niebiesko-żółty;
• a także w przypadku przymiotników trójczłonowych, w których dwa pierwsze człony są bliższym określeniem trzeciego, np. północno-wschodnio-polski (dotyczący Polski północno-wschodniej).
• przy rzeczownikach dwuczłonowych typu: pralka-suszarka, kupno-sprzedaż; 
• z łącznikiem piszemy zestawienia rzeczownikowe o członach równorzędnych, które oznaczają równoważne cechy czy funkcje osoby lub przedmiotu, np. mechanik-elektryk (to osoba wykonująca równocześnie dwa zawody wyznaczone członami zestawienia);
• w rzeczownikach złożonych z dwóch różnych członów znaczeniowo nierównorzędnych piszemy wyjątkowo łącznik wtedy, gdy kolejność tych członów została przestawiona, np. herod-baba, czar-ziele. Coraz więcej takich konstrukcji pojawia się w polszczyźnie pod wpływem języka angielskiego. Ich pisownia jest niejednolita, dlatego każdy przykład należy traktować indywidualnie i sprawdzać w słowniku.
• w parach wyrazów podobnie brzmiących, występujących zawsze razem, mających charakter zestawów równorzędnych, np. hokus-pokus, czary-mary, kogel-mogel;
• w parach wyrazów mających charakter tautologii, np. aby-aby, ani-ani, baba-jaga.
• w wyrażeniach, w których występuje dwukrotnie przymiotnik złożony, różniący się tylko pierwszym członem, np. dwu- i trzytygodniowe wakacje, krótko- i długoterminowa pożyczka;
• w wyrazach złożonych z liczbą lub literą w pierwszej części, np. 1-majowy, 50-dniowy, X-lecie, po raz n-ty;
• w przeciwstawieniach logicznych, w których człon drugi jest pisany wielką literą, np. nie-Polak, nie-Szekspirowski (dramat);
• dla zaznaczenia granicy między podstawą słowotwórczą i przyrostkiem w wyrazach utworzonych od skrótowców, np. PTTK-owski, PSL-owiec (ale: petetekowski, peeselowiec);
• przed końcówką fleksyjną w odmiennych skrótowcach, np. PWN-u, PWN-owi, PWN-em, PWN-ie;
• przed końcówkami -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście po formach innych niż czasownikowe, np. komu-ś to zdradziła? parasola-m nie zabrał, tam-eście jeszcze nie byli;
• w wyrazach złożonych z liczebnika pół i rzeczownika, który jest nazwą własną: pół-Polka, pół-Meksykanin.
• Kiedy dwie cechy należą do tej samej osoby (pół Polka, pół Francuzka), wtedy nie używamy łącznika, np. Moja sąsiadka jest pół Polką, pół Francuzką (w połowie Polką, w połowie Francuzką);
• jeżeli wyraz zawierający łącznik jest dzielony w miejscu łącznika podczas przenoszenia do następnego wiersza, to dla większej jednoznaczności należy przenieść ten łącznik do następnego wiersza, stawiając znak przeniesienia na końcu poprzedniego wiersza, np. koszałki-

-opałki.

Pod pojęciem myślnika kryją się dwa znaki: pauza (—) i półpauza (–). Początkowo w druku mieliśmy do czynienia jedynie z pauzą, jednak z powodów ekonomicznych postanowiono skrócić ten znak (aby zajmował mniej miejsca, a tym samym pozwolił na upchnięcie większej ilości tekstu na jednej stronie). Dla porównania pauza ma szerokość litery m, półpauza – n.

Obie spełniają identyczne funkcje – są to znaki równocześnie prozodyczne, emotywne, opuszczenia i wyodrębniające (wtedy stosujemy dwa – otwierający i zamykający część tekstu, którą chcemy wyróżnić). Gdy z nich korzystamy, należy używać spacji po obu ich bokach, np. Zostań tutaj – powiedziała ostro. Przede wszystkim trzeba pamiętać, by w obrębie jednego tekstu używać konsekwentnie wybranego przez siebie znaku – albo pauzy, albo półpauzy.

Kiedy używamy myślnika:

• w dialogach: 
• umieszczamy myślnik na początku każdej kwestii dialogowej, np. – Hej, chłopie. Chodźże tutaj.
• podwójny – z lewej i prawej strony – umieszczamy, kiedy mamy wypowiedź narratora wplecioną w mowę bohatera, np. – Czego szukasz? – zapytał kmieć. – Czterolistnej koniczyny?
• pojedynczy, jeżeli narracja kończy zdanie, np. – Idziesz z nami?! – wrzasnął Jan.
• do zaznaczenia domyślnego członu zdania, np. Henryk myślał o wielu opcjach, ale wiedział, że musiał uciekać – zwiewać jak najdalej.
• zamiast domyślnych czasowników typu: jest, są przed zaimkiem to, który wprowadza orzecznik, np. Siła – to potęga.
• przed wyrażeniem, które w sposób ogólny ujmuje to, co wcześniej zostało opisane w sposób szczegółowy, np. Kasia, Zosia i Barbara grały w piłkę na boisku – dziewczynki przednio się bawiły.
• do oznaczenia momentu zawieszenia głosu czy pauzy retorycznej, np. Blogosfera  wymiera – każdy to widzi.
• w miejscu, w którym pojawia się element zaskoczenia, coś nieoczekiwanego, zwłaszcza, jeśli ma charakter podniosły czy neutralny, np. Tomek usłyszał dźwięki dobiegające z szafy. Kiedy powoli ją otworzył, ku jego zdziwieniu – okazała się pusta.
• kiedy element nie ma charakteru podniosłego, lepiej postawić w takim miejscu wielokropek;
• po bardziej rozbudowanych członach zdania, aby zaznaczyć powrót do głównej myśli, np. Las, ten stary las, w którym bawił się jako dziecko i w którym poznał Marzenkę – miał zostać wycięty.
• do zaznaczenia wtrąceń, np. Chłopak – o ile dobrze pamiętam – poszedł w lewo.
• do wprowadzania uwag w obręb cytowanego tekstu – wtedy ujmujemy wtrącenia w myślniki z obu stron, np. Należy więc być lisem — stwierdza Machiavelli — aby się poznać na sieciach, i lwem — dodaje następnie — aby odstraszać wilki.
• w wyliczeniach, np. Znaki prozodyczne to:

– wielokropek,

– myślnik,

– pytajnik.

• dla uniknięcia dwuznaczności, np. Siedzieli pod płotem, popijając piwo w cieniu jabłoni – robotnicy, nie kompani Franza. Ci uciekli w popłochu.
• do wyznaczania relacji pomiędzy dwoma wyrazami lub wartościami, w szczególności jeśli:
• występuje między dwoma wyrazami o znaczeniach przeciwstawnych, np. Jedna delikatna, druga twarda jak stal. Białowłosa – ciemnowłosa. Dzień – noc.
• występuje między wyrazami oznaczającymi początek i koniec jakiegoś odcinka, np. Na trasie Kraków – Zakopane są dzisiaj straszne korki.
• występuje między liczbami i cyframi oznaczającymi wartości przybliżone, np. Kamil zarabia rocznie 40 – 50 tysięcy złotych.
• zastępuje wyraz przeciwko, np. Dziś mecz grają drużyny Polska – Belgia.
• zastępuje określenie od – do, np. W latach 1939 – 1945 toczyła się II wojna światowa.
• w druku liczby arabskie oddziela się półpauzą bez spacji po bokach, np. rok szkolny 2017–2018. Półpauza używana w funkcji myślnika ma po bokach spacje.

Gdy występuje obok innych znaków:

• przecinek stojący przed myślnikiem pomijamy, np. Patrzyła na parę łowców – wysokich i bladych – którzy przycupnęli na dachu.
• kropkę, pytajnik, wielokropek i wykrzyknik stojące przed myślnikiem zostawiamy, np. Ale jesteś pewien, że… – Bronisław nie dokończył.

Wielokropek

Składa się zawsze z trzech kropek. W niektórych przypadkach może zostać zastąpiony przez myślnik lub przecinek. Warto wiedzieć, że wygląda nieco inaczej niż trzy osobne kropki postawione obok siebie: trzy kropki – ..., wielokropek – …

Wielokropek nie jest tym samym co wykropkowanie, które ma na celu zakrycie liter nieprzyzwoitych wyrazów – wtedy kropek jest tyle, ile liter chcemy zasłonić, czyli np. p..........y.
Znak typograficzny: …
Unicode: U+2026
Kiedy używamy wielokropka:

• do zaznaczenia, że tok mówienia został przerwany (najczęściej z powodu emocji), np. Nie mogła uwierzyć, że została okłamana przez swoją własną siostrę, tę okropną, niedojrzałą… Nie, nie chciała już o tym myśleć (w tym wypadku może zostać zastąpiony przez myślnik).
• przed wyrazami, których czytelnik nie może w określonym kontekście oczekiwać – wprowadza rozczarowanie, ironię, komizm, stylistyczny zgrzyt, np. Usiadła na ławce w parku, a tam na deskach… gumowa kaczka (jeśli puenta ma charakter neutralny albo podniosły, należy postawić w miejsce wielokropka myślnik).
• umieszczony w nawiasie – zazwyczaj kwadratowym, ale można też w okrągłym – jest znakiem sugerującym opuszczenie fragmentu cytowanego tekstu, np. Podstawowe funkcje: zaznaczenie pominięć w tekście; [...] oznaczanie stanów uczuciowych mówiącego.

Gdy występuje obok innych znaków:

• przecinkiem, średnikiem albo kropką – wtedy opuszczamy te znaki, np. Idziemy na farmę poszukać...
• pytajnikiem, wykrzyknikiem albo pauzą – wtedy umieszczamy te znaki, np. Naprawdę tam idziesz, czy...?
• wyjątek: wielokropek w nawiasie oznaczający opuszczenia w tekście – wtedy znaki podajemy po tekście cytowanym, np. Wielokropek składa się [...].

Pytajnik

Zwany jest też znakiem zapytania. Pojawia się na końcu zdania zawierającego pytanie. Stosuje się go, aby wskazać intencję osoby mówiącej, oczekującej odpowiedzi osoby, do której kieruje pytanie. Takie zdania mają inną – przy czym nie zawsze taką samą – intonację od twierdzeń czy wykrzyknień. Ze względu na wiele zastosowań, poprawne zinterpretowanie wypowiedzeń ze znakiem zapytania wymaga od czytelnika zrozumienia ich treści. Warto też wspomnieć, że istnieją również zdania o formie pozornie pytającej, niewymagające użycia znaku zapytania.

Nie wszystkie zdania pytające mają charakter rzeczywistych pytań – mogą również wyrażać niepewność, np. Czy to aby konieczne? albo zdziwienie, np. Tak szybko odjechał? Niektóre mogą być użyte do delikatnej formy nakazu czy prośby, np. Mógłbyś podać mi szklankę?

Zadając pytania retoryczne (takie, na które nie oczekujemy odpowiedzi), możemy zasygnalizować ironię wypowiedzi, np. Naprawdę myślisz, że jestem taki głupi? lub oburzenie, np. Oszalałeś?

Pytajnik należy do znaków prozodycznych i emotywnych.
Znak typograficzny: ?
Unicode: U+003F
Kiedy używamy pytajnika:

• na końcu zdań pytających, np. Która jest godzina?
• na końcu tytułów, np. Czyż nie dobija się koni?
• można go opuścić w przypadku tytułów o formie pozornie pytającej, (ale nie, gdy mamy formę pytania rozłącznego, np. Prawda czy wyzwanie?).
• w zdaniach pytajnych rozłącznych, np. Czy widziałaś, jak szedł, czy nie?
• jeśli przed każdym członem znajduje się partykuła czy, należy każdą oddzielić przecinkiem, np. Czy kochasz mnie mocno, czy wcale, czy tylko trochę? Jeśli występuje ona tylko przed drugim, przecinka nie stawiamy, np. Kochasz mnie czy nie?
• w nawiasie, jeśli mamy wątpliwość co do treści wcześniejszego wyrazu lub wypowiedzenia, np. Bitwa pod Grunwaldem miała miejsce w 1410 (?) roku.
• w zdaniach złożonych:
• stawiamy go w miejsce kropki, jeśli zdaniem pytającym jest zdanie nadrzędne, bez względu na szyk zdania np. Czy nie masz pojęcia, który mamy dzień tygodnia? i Jeśli nie lubię wychodzić z chaty, po co miałbym się trudzić?
• stawiamy w zdaniach współrzędnych, z których drugie jest pytajno-przeciwstawne (rozpoczyna się od ale czy, ale co, ale jak itd.), np. Obiecywała, że się zmieni, ale czy można jej ufać?
• nie stawiamy go, jeśli zdaniem pytającym jest zdanie podrzędne, np. Zdawała sobie sprawę, komu mogła ufać.
• jeśli występuje na końcu zdania, wyraz następujący po nim, jako rozpoczynający nowe zdanie, musi zaczynać się wielką literą; mała litera po pytajniku oznacza, że stoi on w miejscu innego znaku oddzielającego, np. O Sienkiewiczu? słowami Sienkiewicza? Dobrze!

Gdy występuje obok innych znaków:

• zastępuje znaki interpunkcyjne oddzielające (kropkę, średnik, przecinek) oraz dwukropek. W przypadku zbiegu tych znaków pytajnik zostawiamy, a wyżej wymienione powinniśmy pominąć, np. Kto jest autorem słów: Czy wiesz, co to jest marzycielstwo? To jest tęsknota za prawdą – czy nie Narcyza Żmichowska?
• po pytajniku możemy postawić jedynie: wielokropek, myślnik, wykrzyknik, cudzysłów i nawias zamykający.
• możemy go łączyć z wykrzyknikiem: 
• przed nim zwiększa emfazę, np. Hej! czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!...;
• po nim może oznaczać emocję, zdziwienie czy zakwestionowanie treści zdania wykrzyknikowego, np. — Głupstwa! — wykrzyknął z oburzeniem. — Twoim zdaniem to są głupstwa!?

Wykrzyknik

Służy do pokazania emocjonalnego zabarwienia wypowiedzi, uwydatniającego jej charakter żądający albo rozkazujący. Stosuje się go do wyróżnienia fragmentu wypowiedzi.

Można użyć dwóch lub trzech wykrzykników obok siebie, aby podkreślić emocjonalność wypowiedzi.

Zbyt duża ilość wykrzykników w tekście (podobnie jak wielokropków) nie jest dobrze widziana, gdyż jest uważana za bardzo rażącą i pretensjonalną.
Znak typograficzny: !
Unicode: U+0021
Kiedy używamy wykrzyknika:

• w tytułach (dzieł i rozdziałów), np. Nigdy w życiu!
• po zawołaniach, okrzykach, żądaniach albo stwierdzeniach o bardzo silnym nacisku, np. Przyjdź tu natychmiast!
• przy wyrazach wykrzyknikach («nieodmienna część mowy zawierająca żywe wzruszenie, zawołanie, rozkaz itp., np. o!, aj!, hop!, dalibóg!») takich jak np. o!, ach! aj! (jeśli wypowiedź nie niesie za sobą innych emocji, wykrzyknik można zastąpić przecinkiem, np. Halo, czy jest tu kto?);
• w wypowiedzeniach mających formę zdań oznajmujących lub warunkujących, ale oznaczających rozkaz lub polecenie, np. Zrobiłbyś coś wreszcie pożytecznego w tym domu!
• wykrzyknik można zastąpić kropką, jeśli w wypowiedzeniu został użyty tryb rozkazujący. W takim przypadku pokazujemy, że mimo iż to rozkaz, postać, która się wypowiada, nie podnosi głosu, np. Zjedz tego kurczaka.
• po wołaczu lub wyrazie wykrzykniku:
• można umieścić przecinek, a wykrzyknik na końcu wypowiedzenia, np. Ty tam, proszę wstać!
• można postawić wykrzyknik, a na końcu zdania kropkę, np. Ty tam! Proszę wstać.
• oraz na końcu zdania można postawić wykrzyknik, np. Ty tam! Proszę wstać!
• wyjątek (współcześnie rzadko stosowany) — sytuacja, kiedy następujący po wykrzykniku tekst jest dalszym ciągiem zdania pojedynczego, np. Chodźcie! już!

Gdy występuje obok innych znaków:

• możemy umieszczać wykrzyknik przed lub po pytajniku, aby połączyć wyrażane emocje, jak zdziwienie i złość, w jednym zdaniu, np. Jak mogłeś mi to zrobić?!
• kiedy występuje na końcu wypowiedzenia, następne musi zacząć się od dużej litery (tak samo, jak to ma miejsce w przypadku kropki), np. Nie idź! Jeszcze wcześnie.
• wykrzyknik w nawiasie służy do zaznaczenia, że we fragmencie poprzedzającym ten znak nie ma pomyłki – to znaczy, że znajdujący się tam błąd nie pochodzi od cytującego, lecz od autora cytatu, np. W serii Biblioteka Pisarzów (!) Polskich wydano najcenniejsze utwory literackie.
• W pracach naukowych można również spotkać się z zapisem (sic!)  – dodany wyraz pochodzi z łaciny i oznacza tak, np. Mozart swą pierwszą operę skomponował w wieku dwunastu (sic!) lat.
• w dialogach, kiedy po zakończonym wykrzyknikiem zdaniu mamy wypowiedź narratora odwołującą się do sposobu wypowiedzenia danej kwestii przez postać, zaczynamy ją małą literą, np. – Spadaj! – krzyknął Maciej.

To już wszystko na dziś. Mamy nadzieję, że rzuciłyśmy nieco światła dziennego na nurtujące was tematy, a jeśli ciągle coś was trapi, nie bójcie się pytać w komentarzach. 

Od razu zapowiadamy, że w przyszłości pojawi się jeszcze trzecia, ostatnia już część miniserii, omawiająca znaki wyodrębniające. Jeśli poza nimi macie jeszcze jakieś wątpliwości odnośnie interpunkcji, dajcie znać, a postaramy się na nie odpowiedzieć.

Poradnik powstał w oparciu o słownik języka polskiego PWN.