Siedmiu wspaniałych nr 6 – świat przedstawiony: narracja

Witamy serdecznie w drugiej części miniserii o świecie przedstawionym, w której to zapoznamy się z kluczowym elementem kształtującym opowiadanie — narracją. Zapraszamy do lektury!

1.Świat przedstawiony: narracja a opowiadanie

Zazwyczaj już na wczesnym etapie tworzenia opowiadania autor wie, w jaki sposób ma zamiar przedstawić zaplanowane wydarzenia. W zależności od gatunku, fabuły lub bohaterów dobiera odpowiedni styl pisania, aby jak najlepiej pokazać czytelnikowi stworzony przez siebie świat.

Narrację należy wybrać już na samym początku, ponieważ ma największy wpływ na postrzeganie opowieści przez odbiorcę. Jednak nie można tego zrobić przypadkowo – trzeba przede wszystkim rozważyć, który rodzaj najbardziej pasuje do własnego stylu pisarskiego i który daje największą swobodę. To niezwykle ważne, ponieważ w przeciwnym wypadku pisanie przeobrazi się z przyjemności w męczący obowiązek.

Przy wyborze narracji warto jest zastanowić się nad kilkoma kwestiami:

1. Czy narrator ocenia sytuację subiektywnie, czy biernie opisuje następujące po sobie wydarzenia?

2. Jaki jest stosunek narratora do elementów fabuły?

3. Czy narrator jest jednym z bohaterów opowieści, czy jedynie obserwatorem?

4. Czy narrator wie wszystko o świecie i bohaterach od razu, czy zdobywa wiedzę z czasem wraz z czytelnikiem?

5. Który rodzaj narracji jest najwygodniejszy?

2. Typy narracji

Istnieją trzy podstawowe typy narracji: pierwszo-, drugo- oraz trzecioosobowa.

Pierwsza z nich polega na opisywaniu wydarzeń lub uczuć wewnętrznych z perspektywy głównego bohatera.

Warto pamiętać, aby, wybrawszy ten sposób pisania, używać języka stylizowanego, który jest odpowiednio dopasowany do charakteru relacjonującej postaci. Wtedy zarówno opowiadanie, jak i sam bohater stają się autentyczni i wyraziści. W narracji pierwszoosobowej czytelnik „wchodzi pomiędzy myśli” narratora i patrzy na świat jego oczami. Podczas tworzenia takiej opowieści trzeba mieć na uwadze, że bohater — jak każdy normalny człowiek — nie jest istotą wszechwiedzącą i jego opis rzeczywistości może się różnić od prawdziwej wersji wydarzeń. Ten typ narracji może być opisywany na trzy sposoby: językiem mówionym (postać opowiada swoją historię bezpośrednio czytelnikowi lub jednemu z bohaterów), językiem pisanym (pamiętniki) oraz językiem wewnętrznym (przemyślenia lub rozważania). Najważniejszym jest, aby pamiętać, iż narrator pierwszoosobowy nie jest Tobą, trzeba zatem dokładnie przemyśleć wszystkie jego zachowania, nawyki i sposób rozumowania.

Drugim i najrzadszym typem narracji jest drugoosobowa, która zwraca się bezpośrednio do czytelnika. Wybierając ją, bezpośrednio angażujemy odbiorcę w przebieg fabuły. Jest to rozwiązanie trudne, ponieważ osoba siedząca po drugiej stronie musi się poczuć jak jeden z bohaterów i mieć wrażenie, że to jej własne decyzje wpływają na kolejne wydarzenia. Narracja drugoosobowa jest często stosowana między innymi w poradnikach.

Najpowszechniejszą ze wszystkich rodzajów narracji jest trzecioosobowa. Istnieją cztery typy narratora relacjonującego wydarzenia:

— Narrator wszystkowiedzący, który jest niczym bóg w opowiadaniu. Jak sama nazwa wskazuje, wie o wszystkim: myślach bohaterów, ich przeszłości, świecie, w którym rozgrywa się akcja, i o każdym elemencie opisywanego uniwersum. Jako jedyny zna psychikę postaci często nawet lepiej niż one same. Sam nigdy nie pojawia się w fabule, ale relacjonuje wszystko „z góry”. (Mimo to tajemnice i niedopowiedzenia są jak najbardziej poprawnym zabiegiem, ponieważ budują napięcie.) Jest charakterystyczny szczególnie dla literatury klasycznej.

— Narrator-świadek — opowiada czytelnikowi wydarzenia „na bieżąco”, czyli po kolei opisuje fakty. Zazwyczaj nie nie analizuje psychiki bohatera ani nie zagłębia się w jego sposób myślenia, a jedynie relacjonuje jego kolejne czynności. Jest niczym szpieg skryty gdzieś na uboczu i przyglądający się poczynaniom bohaterów opowieści. Czasami ów narrator okazuje się być wpleciony w historię jako postać drugo- bądź trzecioplanowa. Ten sposób prowadzenia narracji pozwala czytelnikowi na własną, krytyczną ocenę sytuacji.

— Narrator ukryty — nigdy nie zdradza swojego istnienia ani własnych opinii, przez co wydarzenia zdają się być opowiadane „same z siebie”.

— Narrator ujawniony — przeciwieństwo narratora ukrytego. W ciągu opowiadania czytelnik odczuwa jego obecność.

Narratorem może być też jedna z głównych postaci historii, która nadal relacjonuje wydarzenia w trzeciej osobie. W tym wypadku, tak samo jak w przypadku narracji pierwszoosobowej, autor powinien znać bohatera lepiej niż on sam. Mimo że twórca nie wciela się bezpośrednio w protagonistę, nadal opisuje akcję przez siatkę jego perspektywy i opinii.

Sytuacja wygląda inaczej, gdy narracja prowadzona jest z perspektywy kilku postaci, przeskakuje co jakiś czas z jednego bohatera na drugiego. Ów zabieg staje się coraz powszechniejszy we współczesnej literaturze i daje czytelnikowi szerszy pogląd na fabułę oraz większe pole popisu dla autora

Podobnie jak wszystko dokoła, poszczególne typy narracji mają wady i zalety, co  w dużym  stopniu decyduje o tym, który z nich najbardziej przypadnie autorowi do gustu i okaże się najwygodniejszym sposobem pisania danej opowieści.

3. Narracja pierwszoosobowa — wady i zalety

Zalety:

— pozwala szczegółowo zagłębić się w psychikę relacjonującego bohatera, przedstawić jego światopogląd i sposób myślenia,

— jest łatwiejsza do opisywania głębszych rozmyślań oraz rozważań,

— daje możliwość swobodnego wprowadzania retrospekcji.

Wady:

— jeśli ma się dużo ważnych bohaterów w opowieści, to nie jest dobry sposób narracji,

— w trakcie opisywania wydarzeń łatwo przypadkowo zapomnieć o stylizacji języka,

— podczas pisania trzeba nieustannie myśleć jak bohater, zapominając o własnych nawykach,

— narrator posiada ograniczoną wiedzę na temat otaczającej go rzeczywistości.

4. Narracja drugoosobowa — wady i zalety

Zalety:

— bezpośrednio angażuje czytelnika w rozgrywające się wydarzenia,

— przykuwa uwagę odbiorcy,

— daje czytelnikowi poczucie ważności i władzy nad fabułą.

Wady:

— eliminuje wrażenie autentyczności,

— jest trudna do prowadzenia,

— czytelnik mało podatny na sugestie nie będzie czuł się przekonany do tego typu opowiadania.

5. Zalety i wady narracji trzecioosobowej

Zalety:

— w większości przypadków jest najłatwiejsza do poprowadzenia,

— daje największe możliwości opisu świata,

— można zmieniać typ narratora w granicach rozsądku,

— pozwala na wprowadzenie kilku znaczących bohaterów bez wywoływania w czytelniku uczucia zagubienia,

— jest to najmniej wymagający sposób pisania.

Wady:

— dystansuje czytelnika od wydarzeń,

— czasem za szybko zdradza fakty lub zbyt się rozwleka.

6. O czym warto pamiętać, wybierając narrację

W narracji pierwszoosobowej ważnym jest, aby mieć na uwadze, że bohater nie może w wniknąć w myśli innych postaci. Pozostaje mu jedynie zgadywanie na podstawie zauważonych emocji lub gestykulacji. Powinien być także bardzo dobrym obserwatorem, w przeciwnym wypadku zawęża się wgląd czytelnika w świat przedstawiony. Główny bohater sam musi dochodzić do nieznanych mu faktów i to najlepiej w racjonalny, logiczny sposób. Nie należy zagłębiać się zbytnio w długie rozważania wewnętrzne, dopóki nie jest to absolutnie niezbędne dla fabuły — postać pozostawiona samej sobie ma skłonności do wielostronicowych rozmyślań, które, poprowadzone nieumiejętnie, skutecznie wypruwają z opowiadania napięcie i zaczynają czytelnika nużyć. Narracja pierwszoosobowa najlepiej sprawdza się w kryminałach, romansach, opowieściach grozy lub pamiętnikach.

Podczas pisania w narracji drugoosobowej najlepiej jest stworzyć wrażenie, iż czytelnik ma wybór i wpływ na przebieg akcji. Najlepiej, aby narrator zwracający się do odbiorcy był uczestnikiem fabuły lub nawet głównym bohaterem. Powinno się pisać tak, aby jak najbardziej wpłynąć na wyobraźnię i podświadomość czytelnika. Dla przykładu, proste stwierdzenie „Jest ciemno”  warto zastąpić: „Wokół ciebie jest tak ciemno, że nie możesz zobaczyć palców tuż przed twarzą”.

Narracja trzecioosobowa, jako że daje największe możliwości, może być wykorzystywana w dowolny sposób i tylko od autora zależy, który z nich wybierze. Ten sam opis sytuacji, zależnie od pisania językiem stylizowanym lub neutralnym, może przybrać całkowicie różne formy i odmiennie wpłynąć na opinię czytelnika. Dla przykładu zdanie: „Daniel był taką niezdarą, że znów wywrócił się na lodzie” brzmi całkiem inaczej niż „Biedny chłopiec przewrócił się i upadł na plecy, a jego twarz wykrzywił grymas bólu i zażenowania”, choć opisuje dokładnie tę samą sytuację.

Przede wszystkim trzeba pamiętać o tym, aby wybrana przez nas narracja nie ograniczała naszej swobody twórczej. Jeśli już na samym początku zdecydujemy się na opisywanie wydarzeń w sposób, który nie pasuje do naszego stylu bądź do ilości bohaterów i priorytetowych cech opowiadania, tworzenie historii szybko może stać się nużące i uciążliwe — a jaki jest sens w ciągnięciu na siłę czegoś, co nie sprawia już radości? Najlepiej jest spróbować samodzielnie napisać kilka stron lub rozdziałów wybraną narracją i samodzielnie ocenić, czy przypadnie nam ona do gustu, czy też nie.